Λατρεία στα σπήλαια κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο και τους ιστορικούς χρόνους

Στο τέλος της Εποχής του Χαλκού και κατά τους ιστορικούς χρόνους κάποια σπήλαια αρχίζουν να χρησιμοποιούνται συστηματικά μόνο ως χώροι λατρείας. Η εγκατάσταση αυτών των ιερών αποκτά μεγάλη διάδοση κυρίως κατά τους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους. Παρά την χρονική απόσταση, ίσως απηχείται, μέσω μιας άγραφης παράδοσης, η προϊστορική λατρεία (κυρίως προγονική).

Τα ιερά σπήλαια κατά τους ιστορικούς χρόνους λειτουργούν παράλληλα προς τα μεγάλα υπαίθρια ιερά. Η λατρευτική δραστηριότητα μάλλον οργανώνεται κεντρικά από κάθε πόλη. Απευθύνεται σε μικρότερες θεότητες (Πάνα, Νύμφες) και σε διάφορες ιδιότητες των μεγάλων θεών (Άρτεμης, Ήρας, Ερμή, Απόλλωνα κλπ). Στις περισσότερες περιπτώσεις έχει τοπικό χαρακτήρα, ωστόσο υπάρχουν και κάποια κεντρικά σπήλαια που συγκεντρώνουν πιστούς από μακρινές περιοχές (π.χ. το σπήλαιο Κύκλωπα τους ναυτικούς που διασχίζουν το Αιγαίο, η Αγία Τριάδα στον Ελικώνα, το Κωρύκειο Άντρο κλπ). Η λατρευτική δραστηριότητα περιλαμβάνει μάλλον και πανηγύρι και δρώμενα αν κρίνουμε από τα πολυάριθμα αφιερώματα που συνδέονται με τη μουσική και το χορό. Λ.χ. στην δυτική Ελλάδα είναι πολύ διαδεδομένη η αφιέρωση ειδωλίων που απεικονίζουν χορευτές μεμονωμένους ή σε κυκλικούς χορούς, όπως και οι αναπαραστάσεις ανθρώπων με μάσκες ζώων (πιθανώς μεταμφιεσμένοι για κάποια δρώμενα).

Το σπήλαιο Σκοτεινή στην Εύβοια είναι μικρό ιερό, ωστόσο διασώζει μια πρώιμη σπάνια φάση, κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο (13ος αιώνας π.Χ.). Τότε δημιουργείται μεγάλη πυρά στο χώρο γύρω από την οποία βρέθηκαν κύλικες, ένας ψευδόστομος αμφορέας, και ένα Ψ-σχημο ειδώλιο. Μετά χρησιμοποιείται συστηματικά κατά τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ. Τα κατάλοιπα αυτής της χρήσης περιλαμβάνουν τμήματα σκύφων, λύχνων, μελανόμορφων αγγείων, ερυθρόμορφων κρατήρων, αλλά και χονδροειδών αγγείων. Ένα ιδιαίτερο εύρημα είναι τα τμήματα από κεραμικές μελισσοκυψέλες. Δημιουργούν απορία για το ρόλο τους σε σπήλαιο: είχαν πρακτική χρήση ή κάποια σημασία ως αφιερώματα.

Στη δυτική Ελλάδα, ένα άλλο ιερό λειτούργησε την ίδια εποχή σε σπήλαιο με λίμνη, στην περιοχή του σημερινού Μάστρου Μεσολογγίου. Το σπήλαιο βρίσκεται σε λόφο κοντά στις εκβολές του Αχελώου. Τα αφιερώματα αποτυπώνουν τις ιστορικόπολιτικές συνθήκες που χαρακτηρίζονται από τον ανταγωνισμό Κορίνθου και Αθήνας για την επικράτηση στο Ιόνιο: την αρχαϊκή εποχή είναι έντονη η κορινθιακή επιρροή στα θρησκευτικά αφιερώματα αλλά την κλασική εποχή επικρατεί η αττική. Το πλήθος και η ποικιλία των αφιερωμάτων δηλώνει επίσης και το πυκνό εμπορικό δίκτυο προς τη Μεγάλη Ελλάδα.

Ανασκαφές της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας

Υπό έκδοση

S. Katsarou, Ritual journeys to caves during the Greek Neolithic. Στο: J. Tae Jensen, E. Angliker (επιμ.), Maritime Sanctuaries.

Υπό έκδοση

C. Morgan, A. Karadima, S. Katsarou, Fête champêtre? Feasting in the central Ionian countryside. Στο: X. Charalambidou, J.-P. Crielaard, C. Morgan (επιμ.), Feasting with the Greeks. Towards a Social Archaeology of Ritual Consumption in the Greek World. Oxford University Press.

C. Morgan, A. Karadima, S. Katsarou, Fête champêtre? Feasting in the central Ionian countryside, Feasting with the Greeks. Towards a Social Archaeology of Ritual Consumption in the Greek World, Oxford, All Souls College, March 12-13, 2019 (Οργανωτής: All Souls College, Oxford).

 

Υπό έκδοση

S. Katsarou, L. Kormazopoulou, E. Laufer, S. Neumann, K. Sporn, I. Zygouri, Surveying the caves above Tithorea in 2016. In: K. Sporn et al. (επιμ.), Ancient Phocis. New approaches to its history, archaeology and topography. Proceedings of International Conference. DAI Athens & École Française d’Athènes.

2022

S. Katsarou, Decline in cave use and new regimes of social control after the end of the Neolithic, From the Final Neolithic to the Early Bronze Age in the Peloponnese. International Workshop, Nafplio, June 20-21, 2022 (Οργανωτής: J. Beck).

2022

Σ. Κατσαρού, Σπήλαιο Λιμνών. Ένας χώρος ανθρώπινης δραστηριότητας κατά την προϊστορία. Καλάβρυτα. Δημοτική Κοινωφελής Επιχείρηση Καλαβρύτων-Σπήλαιο Λιμνών. Σελ. 50.

2022

A. Ντάρλας, Σ. Κατσαρού, Λ. Κορμαζοπούλου, Β. Γιαννόπουλος. Το έργο της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας του ΥΠΠΟΑ στην περιοχή της Αιτωλίας. Στο: 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ιστορίας-Πολιτισμού. Βλοχός Θεστιέων: Πρακτικά Συνεδρίου (Βλοχός Καινουργίου, 14-15 Μαΐου 2016). Η χώρα των Θεστιέων στον ιστορικό χώρο και χρόνο. Αρχαιολογική-Ιστορική-Λαογραφική Εταιρεία Θεστιέων.

2021

S. Katsarou, A. Nagel (επιμ.), Cave and Worship in Ancient Greece. New Approaches to Landscape and Ritual. London/New York. Routledge 2021. ISBN 9780367859169. Σελ. 251.

 

 

American Institute of Archaeology, Boston, January 4-7, 2018

Οργανωτές: S. Katsarou, A. Nagel. Title: New Approaches to Caves and Worship in the Ancient Mediterranean (Colloquium)

 

2021

S. Katsarou, The dawn of ancient Greek cave cult: Prehistoric cave sanctuaries. Στο: S. Katsarou, A. Nagel (επιμ.), Cave and Worship in Ancient Greece. New Approaches to Landscape and Ritual, σελ. 17-48. London/New York. Routledge.

2021

S. Katsarou, A. Nagel, Introduction: On reading caves and ancient Greek cult. Στο: S. Katsarou, A. Nagel (επιμ.), Cave and Worship in Ancient Greece. New Approaches to Landscape and Ritual, σελ. 1-16. London/New York. Routledge.

2017

S. Katsarou, A. Darlas, Cave heritage in Greece: Aetoloakarnania, Archaeological Reports 63, σελ. 89-105.

 

2016

A. Ντάρλας, Σ. Κατσαρού, Τα σπήλαια της Αιτωλοακαρνανίας: Ένας άγνωστος ιστορικός και αρχαιολογικός θησαυρός. Ο ρόλος της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας στην προστασία και μελέτη τους (ηλεκτρονική δημοσίευση 14-6-2016).

.

2014

Γ. Σ. Κορρές, Α. Σάμψων, Σ. Κατσαρού, Το σπήλαιο Νέστορος στη Βοϊδοκοιλιά Πύλου. Σύνθεση επί της ιστορίας της έρευνας και της ερμηνείας του σπηλαίου, Πρακτικά Δ΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, Καλαμάτα, 8-11 Οκτωβρίου 2010, σελ. 4-90. Αθήνα. Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών. Πελοποννησιακά-Παράρτημα 31.

 

Γ. Σ. Κορρές, Α. Σάμψων, Σ. Κατσαρού-Τζεβελέκη, Το σπήλαιο Νέστορος στη Βοϊδοκοιλιά Πύλου. Σύνθεση επί της ιστορίας της έρευνας και της ερμηνείας του σπηλαίου, Δ΄ Τοπικόν Μεσσηνιακόν Συνέδριον, Καλαμάτα, 8-11 Οκτωβρίου 2010 (Οργανωτής: Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών).

 

2013

Σ. Κατσαρού, Λατρεία Πανός και Νυμφών σε σπήλαιο της αρχαίας Φωκίδας στον Παρνασσό, Γραμματείον 2, σελ. 33-40.

 

1997

Σ. Κατσαρού, Φάσεις ΙV-VII. H κεραμεική της Χαλκοκρατίας, στο Α. Σάμψων, Το σπήλαιο των Λιμνών στα Καστριά Καλαβρύτων. Μια προϊστορική θέση στην ορεινή Πελοπόννησο, σελ. 275-319. Αθήνα. Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών αρ. 7.

1993

Σ. Κατσαρού, Υστεροελλαδικά ευρήματα από το σπήλαιο Σκοτεινή Θαρρουνίων, στο Α. Σάμψων, Σκοτεινή Θαρρουνίων. Το σπήλαιο, ο οικισμός και το νεκροταφείο, σελ. 314-322. Αθήνα.

1993

Σ. Κατσαρού, Λείψανα ιστορικών χρόνων από το σπήλαιο και την ευρύτερη περιοχή, στο Α. Σάμψων, Σκοτεινή Θαρρουνίων. Το σπήλαιο, ο οικισμός και το νεκροταφείο, σελ. 323-342. Αθήνα.