Νεολιθικά «πορτραίτα» στο σπήλαιο Σαρακηνού

Το σπήλαιο Σαρακηνού δεν αποτελεί μια συνηθισμένη περίπτωση σπηλαίου που φιλοξενεί οικιακές, ταφικές και λατρευτικές χρήσεις, όπως πολύ συχνά συμβαίνει γενικά με τα ελληνικά σπήλαια στη Νεολιθική. Καταρχήν διαθέτει εξαιρετικά φυσικά πλεονεκτήματα, καθώς είναι πολύ ευρύχωρο και σε τοποθεσία που εποπτεύει τη λίμνη Κωπαϊδα. Έχει άμεση πρόσβαση στο λιμναίο περιβάλλον το οποίο αποτελεί μια ιδιαίτερη πηγή διατροφικών πόρων, ταυτόχρονα με τις χερσαίες πηγές που μπορούσαν να αναζητηθούν στα καλλιεργήσιμα πλατώματα και τις κτηνοτροφικές περιοχές στην περιφέρεια της λίμνης καθώς και στις δασικές εκτάσεις που κάλυπταν τα πρανή των ορεινών όγκων και πίσω από αυτά.

Οι Νεολιθικές εγκαταστάσεις καταλαμβάνουν κυρίως το τμήμα του σπηλαίου που εκτείνεται από το άνοιγμα της εισόδου και μέσα στο σπήλαιο έως το κέντρο του. Συσσωρεύονται η μία πάνω στην άλλη με αδιάλειπτη χρονική συνέχεια, που υποδηλώνει τη μονιμότητα αυτών των δραστηριοτήτων στο χώρο. Η οικιακή χρήση του σπηλαίου είναι κυρίαρχη σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής. Συνδέεται με τεράστιο όγκο κινητών καταλοίπων: αγγείων, πελεκημένων εργαλείων, εξαρτημάτων ύφανσης, κοσμημάτων, οστών ζώων και άλλων υπολειμμάτων τροφής. Η οικιακή χρήση συνδέεται επίσης και με επιτόπια κατεργασία πρώτων υλών για την κατασκευή εργαλείων και κοσμημάτων, αλλά και με τελετουργικές χρήσεις. Σημαντική είναι και η ταφική χρήση του σπηλαίου, η οποία περιλαμβάνει ταφές με κτέριση.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται το πλήθος των ανθρωπόμορφων ειδωλίων που βρέθηκαν μέσα στα Νεολιθικά κατάλοιπα. Η παρουσία ειδωλίων στα σπήλαια δεν είναι ασυνήθιστη, ωστόσο ο Σαρακηνός είναι ίσως η μοναδική περίπτωση όπου τα ειδώλια είναι εκατοντάδες, ίσως και περισσότερα, και, μάλιστα, για μεγάλη χρονική περίοδο η οποία διατρέχει την 5η και την 4η χιλιετία π.Χ. Από μορφολογικής πλευράς, παρουσιάζουν ποικιλία σχημάτων που απηχούν μεν γνωστούς τύπους της εποχής τους ως προς την διάπλαση, αλλά με ιδιότυπα χαρακτηριστικά. Ένα εντυπωσιακό στοιχείο τους είναι ότι απεικονίζουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου, την κόμμωση, κοσμήματα και ρούχα με γλυπτικές και χρωματιστές λεπτομέρειες.

Ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι στη Νεολιθική τελούνταν λατρευτικές ή τελετουργικές πράξεις στους οικισμούς, το ερώτημα σχετικά με το εάν τελούνταν τέτοιες πράξεις στα σπήλαια έχει δεχθεί μέχρι τώρα απαντήσεις πολύ επιφυλακτικές και θεωρητικές. Αυτό είναι αναμενόμενο καθώς, ανάμεσα στα κατάλοιπα των σπηλαίων, όπως αυτά που περιγράφηκαν παραπάνω στο Σαρακηνό, δεν υπάρχουν αρκετές υλικές ενδείξεις που θα μπορούσαν να διαχωρίσουν τις καθημερινές οικιακές δραστηριότητες από αυτές που είχαν το χαρακτήρα επιτέλεσης, λατρείας, τελετουργίας ή έναν αφιερωματικό χαρακτήρα. Ο διαχωρισμός αυτός είναι ιδιαίτερα δύσκολος εάν θεωρήσουμε ότι και η καθημερινότητα της ζωής στο σπήλαιο (όπως λ.χ. τα γεύματα) εμπεριέχει συμβολισμούς και τελετουργικές πράξεις, προσφορές, ευχές, συμβολισμούς και ταυτότητες. Από την άλλη πλευρά, τα ειδώλια δεν παίζουν απαραίτητα έναν λατρευτικό ρόλο, αντίθετα, η έρευνα περισσότερο τα τοποθετεί στο πλαίσιο μιας διαπροσωπικής επικοινωνίας και δήλωσης ταυτότητας. Ο Σαρακηνός, ωστόσο, παρέχει στη Νεολιθική έρευνα ισχυρές ενδείξεις ότι οι ρόλοι αυτοί μπορεί να συνυπάρχουν.

Έρευνα της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας και του Πανεπιστημίου Αιγαίου