Ο κεραμικός εξοπλισμός στους εποχιακούς καταυλισμούς της Νεολιθικής και της Χαλκοκρατίας στο σπήλαιο Λιμνών στον Χελμό

Το σπήλαιο των Λιμνών, σε υψόμετρο 800 μ. περίπου στον Χελμό στην βορειοανατολική Πελοπόννησο, φιλοξένησε στη φυσική είσοδό του εγκατάσταση της  Νεολιθικής για σύντομο χρονικό διάστημα στο τέλος της 5ης χιλιετίας π.Χ. Στο εσωτερικό της εισόδου επιχώσεις ιλύος που μεταφέρθηκαν εκεί σε περιόδους πλημμύρας του ποταμού που διέτρεχε το σπήλαιο και έβρισκε διέξοδο από το φυσικό άνοιγμα, φαίνεται ότι καλύπτουν και παλαιότερη φάση χρήσης. Μετά τη Νεολιθική ο χώρος ξαναχρησιμοποιείται κατά την Πρώιμη και Μέση Χαλκοκρατία (3η και 2η χιλιετία) αλλά με ενδιάμεσα κενά. Από όλες τις προϊστορικές εγκαταστάσεις του σπηλαίου, η Νεολιθική παρουσιάζει τη μεγαλύτερη πυκνότητα, διάρκεια και έκταση (με οικιστικά και ταφικά κατάλοιπα), τόσο στο εσωτερικό της εισόδου όσο και στον εξωτερικό της χώρο όπου μάλιστα απλώνεται στα εκατέρωθεν πρανή.

Τα περισσότερα Νεολιθικά αγγεία είναι χονδροειδή, είτε με αδρή επιφάνεια είτε με ελαφρά λειασμένη, σε χρώματα κυρίως καστανά σκούρα. Πιο συνηθισμένα σχήματα είναι τα ανοιχτά και τα βαθιά ανοιχτά, που θα εξυπηρετούσαν την παρασκευή και κατανάλωση φαγητού, ακόμα και κάποια δυνατότητα αποθήκευσης. Λείπουν εντελώς τα αγγεία με ζωγραφισμένα κοσμήματα και γενικά τα αγγεία με πολύχρωμες επιφάνειες από ανομοιογενή όπτηση. Ωστόσο, είναι παρούσα η εγχάρακτη διακόσμηση που, μάλιστα, έχει μια μορφή εντελώς τοπική: γραμμές, διαγραμμισμένα ορθογώνια και τρίγωνα σχεδιάζονται με ανεπαίσθητη χάραξη που ελάχιστα διακρίνεται, ειδικά σε ανοιχτές φιάλες. Παρούσα είναι επίσης και η τυπική για την περίοδο πλαστική και σχοινοειδής διακόσμηση, αλλά αυτή απαντά στα πιο βαθιά δοχεία.

Η αδρή κεραμική χαρακτηρίζει και τις εγκαταστάσεις της Εποχής του Χαλκού στο σπήλαιο. Κατά τη Μεσοελλαδική ξεχωρίζουν τα εγχάρακτα σχέδια (αυλακώσεις, βαθιές εγχαράξεις) σε χονδρά σκεύη και τα λίγα λεπτότεχνα σκεύη τύπου Μινύειων. Στο τέλος αυτής της περιόδου ιδρύεται οστεοφυλάκιο σε κόγχη που βρίσκεται αμέσως μετά το άνοιγμα της εισόδου. Ενδεχομένως, οι πληθυσμοί αυτής της περιόδουν ζουν μόνιμα στην ευρύτερη περιοχή του σπηλαίου.

Το σπήλαιο των Λιμνών είναι ένα από τα πολύ λίγα σπήλαια της ηπειρωτικής Ελλάδας που συνδυάζουν μεγάλο υψόμετρο και διαχρονική χρήση στην προϊστορία (όπως η Αγία Τριάδα στη Βοιωτία και το Κωρύκειο Άντρο στον Παρνασσό). Κατά τη Νεολιθική μάλλον χρησιμοποιούνταν για τη συστηματική εποχική εγκατάσταση μετακινούμενων ομάδων –πιθανότατα κτηνοτρόφων– οι οποίοι το χειμώνα ζούσαν στα πεδινά της Πελοποννήσου ή και πιο μακριά. Παρά τον μη μόνιμο χαρακτήρα της εγκατάστασης, η οικοσκευή των πληθυσμών σε κεραμική αγγεία ήταν στιβαρή και πλούσια σε σχήματα, αν και όχι σε διακόσμηση. Η ύπαρξη υπαίθριου οικισμού της προχωρημένης Εποχής του Χαλκού σε κοντινή απόσταση από το σπήλαιο και η ίδρυση του οστεοφυλακίου ενδεχομένως υποδηλώνουν ότι σε αυτή τη φάση οι χρήστες προέρχονταν από το άμεσο περιβάλλον του σπηλαίου.

Ανασκαφή της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας (1992-1995, Α. Σάμψων).