Ο οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην Ελίκη και ο κεραμικός εξοπλισμός του

Ο οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (Πρωτοελλαδική ΙΙ και ΙΙΙ, δηλαδή στα μέσα και την ύστερη 3η χιλιετία π.Χ.) στην Ελίκη Αιγίου διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά μιας πρωτοαστικής προϊστορικής πόλης (ειδικά στη φάση ΙΙΙ) από πλευράς χωροοργάνωσης, αρχιτεκτονικής, οικονομίας και τεχνολογίας. Τα κεραμικά αγγεία αποτελούσαν τον κυριότερο και πολυπληθέστερο εξοπλισμό των σπιτιών και της πόλης. Μαρτυρούν το υψηλό επίπεδο τεχνογνωσίας της εποχής αυτής, την μαζικότητα και εξειδίκευση της δευτερογενούς παραγωγής, τον οικογενειακό χαρακτήρα της οικονομίας του φαγητού αλλά και μια κοινωνική κινητικότητα που, σε συνδυασμό και με την παρουσία μεγάλων και πολύχωρων οικοδομημάτων, αντανακλά ενδεχομένως την εμφάνιση των “οίκων” ως νέων θεσμών στην κοινωνική ιεραρχία.

Η συνεχής οικοδόμηση της πόλης έως το τέλος της 3ης χιλιετίας π.Χ. είχε σαν αποτέλεσμα την σημαντική φθορά της κεραμικής των παλαιότερων φάσεων ενώ τα αγγεία της τελευταίας περιόδου του οικισμού (Πρωτοελλαδική ΙΙΙ) έμειναν άθικτα στη θέση τους μετά την εγκατάλειψή του και αποκαλύφθηκαν in situ κατά την ανασκαφή.

Πρόκειται για μαγειρικά σκεύη και σερβίτσια για φαγητό και ποτό με σχετικά τυποποιημένα σχήματα που περιλάμβαναν κύπελλα πόσεως με λαβές στο χείλος ή τον ώμο, tankards, πυξίδες, υδρίες και αμφορείς. Τα περισσότερα ήταν στιλβωμένα, όμως υπάρχαν και λίγα που ήταν διακοσμημένα με γραπτά σχέδια. Κρίνοντας από τα χαρακτηριστικά του πηλού, τα δοχεία ήταν ντόπιας παραγωγής και οι κάτοικοι μάλλον τα προμηθεύονταν από εργαστήριο της πόλης. Μέσα στα οικήματα ήταν συγκεντρωμένα σε συγκεκριμένους χώρους, είτε τροφοπαρακευαστικούς (κουζίνες) είτε χώρους εστίασης. Σε ένα κτίσμα βρέθηκε και ένα κύπελλο που, τουλάχιστον ως προς το σχήμα του, ήταν “εξωτικό”: ένα εντυπωσιακό «δέπας» παρόμοιο με αντίστοιχα της Τροίας.

Εκτός από τον μικρό κινητό εξοπλισμό, όλα τα σπίτια διέθεταν και μεγάλα αποθηκευτικά δοχεία (πιθάρια), αρκετά από τα οποία ήταν επιδαπέδια και τακτοποιημένα σε ειδικούς χώρους. Τα τυποποιημένα τεχνολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά τους μαρτυρούν εξειδίκευση στην κατασκευή (από πιθαράδες): ειδικά μείγματα πηλών, επίστρωση πολλών στρωμάτων πηλού για την κατασκευή των τοιχωμάτων, εφαρμογή επίθετων ζωνών πηλού στις συνδέσεις μεταξύ των πήλινων τεμαχίων, ίδιας μορφής σχοινοειδή διακόσμηση. Τα μεγαλύτερα πιθάρια κατείχαν σταθερή θέση μέσα στα οικήματα, ίσως κατασκευάστηκαν και επί τόπου.

Τα αγγεία, μικρά και μεγάλα, εξυπηρετούσαν την καθημερινή διαδικασία του φαγητού στα οικήματα. Ταυτόχρονα, όμως, έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στη λειτουργία νέων κοινωνικών θεσμών της εποχής, που περιλάμβαναν συμποσιασμούς, ίσως και φιλοξενία φίλων και ταξιδιωτών από άλλα μέρη και ανταλλαγές δώρων, όπως, ενδεχομένως, ήταν το “τρωικό δέπας”. Μια νεότερη εκδοχή αυτών των θεσμών απηχείται στους συμποσιασμούς που περιγράφουν τα ομηρικά κείμενα. Στο πλαίσιο τέτοιων σχέσεων, τα αγγεία γίνονταν οι φορείς της εκλεκτής παραγωγής, της κουζίνας, της αφθονίας και της επίδειξης των οικογενειών της πόλης.

Η κεραμική της Πρωτοελλαδικής Ελίκης αποτελεί κορυφαίο προϊόν της οικονομίας, της τεχνογνωσίας, της καθημερινότητας και των κοινωνικών σχέσεων που εκτός από τις μακρόχρονες παραδόσεις-πολιτισμούς, απηχούν και τις μικρές στιγμές ιστορικότητας γεγονότων που συνέβησαν σε κάθε χώρο ή σε κάθε στρώμα. Η αξιοποίηση του υλικού αυτού για μια γενικότερη συγκριτική κατανόηση της Πρωτοελλαδικής και της Νεολιθικής προϊστορίας ως προς την οικονομία, την κοινωνία και την ιδεολογία και γενικότερα τα θεωρητικά τους ζητήματα, είναι μία πρόκληση της μελέτης του.

Ερευνητικό πρόγραμμα της Εταιρείας των Φίλων Αρχαίας Ελίκης σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πατρών (Ν. Κατσωνοπούλου, 2000-2007).