Σκέψεις

…που έκανα κάποτε και τώρα έχουν ξεπεραστεί, αλλά θέλω να τις κρατήσω σαν ενθύμιο

Το προϊστορικό παρελθόν ερμηνεύεται; Δηλαδή, το “γιατί” οι άνθρωποι είχαν τη μία προτίμηση ή την άλλη, μπορεί να απαντηθεί; Μπορούμε να βρούμε τα νοήματα των ανθρώπων; Κι αυτά βρίσκονται μόνο λ.χ. στην κεραμική και τα ειδώλια ή ακόμα και στους σπόρους, τα οστά ζώων, τα οικοδομήματα; Και πώς ανασύρεται το νόημα μέσα από το κάθε είδους υλικό; Είναι οριστικό από τη στιγμή που το διατυπώνουμε ή μεταβαλλόμενο και επαναπροσδιοριζόμενο;

Το νόημα του παρελθόντος είναι το ζητούμενο της αρχαιολογίας από την αρχή της και σε όλη την διάρκεια της ιστορίας της. Όμως δεν ονομαζόταν πάντα “νόημα”, άλλοτε λεγόταν “εξήγηση”, άλλοτε “γεγονός”, “διαβίωση”, “ανταγωνισμός” ή απλά “πολιτισμός” και ίσως και πολλά άλλα που γίνονταν κάθε φορά το πρίσμα για την θεώρηση της προϊστορίας. Ανάλογα με την προσέγγιση, διαμορφώνονταν διαφορετικές αφηγήσεις. Μία βασική θεωρία βλέπει την προϊστορία ως μια σειρά από τυπικές μορφές. Μία άλλη κύρια θεωρία έβλεπε την προϊστορία ως αποτέλεσμα από ιστορικά γεγονότα που άλλαξαν την πορεία των λαών σε μεγάλη κλίμακα, όπως οι μετακινήσεις ή η αγροτική επανάσταση.

Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα επικράτησε η θεώρηση της προϊστορίας ως διαδικασίας και προσαρμογής, σε κάποιες περιπτώσεις και ως αποτέλεσμα κοινωνικού ανταγωνισμού. Αυτό το ρεύμα αντιλαμβανόταν το παρελθόν ως σύστημα από κανόνες επιβίωσης και οικονομίας που είναι κοινοί για όλους τους ανθρώπους, προϊστορικούς και σύγχρονους, και γι’ αυτό μπορούν να εξηγηθούν. Η μετα-διαδικαστική προσέγγιση ήρθε για να δώσει λύση ακριβώς σε αυτό και έβαλε έμφαση στη συγκυρία (context). Τότε αναζητήθηκε το νόημα ως το περιεχόμενο των πράξεων μέσα σε συνθήκες ιστορικότητας. Το νόημα είναι σχετικό και επηρεάζεται από ένα δίκτυ αλληλεπιδράσεων μέσα σε μια συγκυρία που είναι μοναδική.

Οπότε, με αυτό το πρίσμα, το νόημα υπάρχει στις μικρο-συγκυρίες. Αυτές είναι δυνατόν να βρεθούν όχι μόνο στην καλή κεραμική ή τα πολύτιμα τέχνεργα του ανθρώπου αλλά και στα χρηστικά αντικείμενα και τα οργανικά υλικά. Τα χρηστικά έχουν νόημα γιατί έχουν συγκεκριμένη μορφή που δεν είναι τυχαία, ανεξάρτητα από το εάν είναι λ.χ. όμορφη. Τα οργανικά υπόκεινται σε επιλογές διαχείρισης με βάση κάποιες προτιμήσεις των ανθρώπων που είναι διαφορετικές σε κάθε περίπτωση. Όλα μαζί δημιουργούν το δίκτυ της συνάφειας που νοηματοδοτεί και τα ίδια και τα υπόλοιπα αντικείμενα μέσα σε αυτή. Θεωρητικά, μελετώντας όλα τα υλικά κατάλοιπα της συνάφειας μπορούμε να βρούμε το νόημα που διαμορφώνεται μέσα σε αυτή. Ωστόσο, αυτή η αφήγηση δεν είναι μία. Μπορεί να αλλάζει ανάλογα με τα δεδομένα που αποκτούμε και τις νέες απόψεις που διαμορφώνουμε για το παρελθόν.

To σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα έφερε στο φως, αρχές της δεκαετίας του ’90 μια πλήρη, σαφή και συνεκτική ακολουθία της Μεσολιθικής στο Αιγαίο. Τα ευρήματα, συμπεριλαμβανομένων και κάποιων στοιχείων εξημέρωσης ζώων, οδήγησαν σε άμεση αναθεώρηση των γνώσεών μας για το στάδιο της νεολιθικοποίησης που απέκτησε διάρκεια 3 χιλιετίες. Ωστόσο, τα δεδομένα δεν είναι ίδια παντού στο Αιγαίο. Ενώ στα Γιούρα οι πληθυσμοί φαίνεται ότι δεν είναι μόνο ψαράδες, κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες, αλλά κάνουν απόπειρες διαχείρισης των ζωϊκών πόρων, σε άλλες θέσεις της ίδιας περιόδου δεν υπάρχουν αυτές οι ενδείξεις (Μαρουλάς, Φράγχθι).

Ταυτόχρονα, σε μεγαλύτερο γεωγραφικό πλαίσιο, εκτυλίσσεται γρήγορη μετάβαση στην πλήρη Νεολιθική (προκεραμική Νεολιθική) στην Ανατολία, την Κύπρο και εν γένει την ανατολική Μεσόγειο.

Το ερώτημα που απασχολεί τους ερευνητές στη περίπτωση του Αιγαίου περιστρέφεται γύρω από την εισηγμένη ή ιθαγενή νεολιθικοποίηση. Πράγματι, φαίνεται ότι κάποια στοιχεία της νέας οικονομίας έχουν έρθει από άλλες γεωγραφικές περιοχές. Ωστόσο, αυτή η έννοια της “εισαγωγής” είναι προβληματική. Αφενός, γιατί θα ήταν προτιμότερο να δούμε τις ζώνες μέσα στις οποίες μετακινούνταν οι προϊστορικοί πληθυσμοί ως ενιαίες περιοχές και όχι ως  κατακερρματισμένες ζώνες τις οποίες διαπερνούσαν πηγαίνοντας από τη μία στην άλλη, δηλαδή να μην επηρεαζόμαστε από τα σημερινά εθνικά μας σύνορα και τις σύγχρονες γεωγραφικές μας αντιλήψεις. Αφετέρου, η υιοθέτηση μιας νέας συνήθειας, οικονομικής πηγής ή μιας πρώτης ύλης δεν είναι αυτονόητη. Αντίθετα, αποτελεί απόφαση που περνάει μέσα από επιλογές με κριτήριο παράδοση, πίστη, προκαταλήψεις και συντηρητισμό ή τόλμη.